- БАЛСÆДЖЫ ЦАЛХ
-
Цавæрдæр хæстон хотых. Балсæджы чызг йæ фыдæн куы радзырдта, Сослан æй кæй бафхæрдта, уый, уæд Балсæг йæ Цалхæн загъта: «Цæугæ æмæ Сосланы амар!» Рарастис гуыргуыргæнгæ Балсæджы Цалх Сосланы марынмæ. Ныхъхъæр кодта Балсæг Сосланмæ: «Фæхъахъхъæн мæ дæхи, Нæртон гуырд!»Болат Сослан æм йæ дыууæ æрфыджы астæу сарæзта. Ныццæлхъ æй ласта Балсæджы Цалх æмæ Сосланы болат ныхæй фæстæмæ фесхъиудта, цъæррæмыхст дæр æй нæ фæкодта. Фæлæбурдта йæм бæргæ Сослан, фæлæ йæ бон нæ баци Цалх рацахсын. Гуыр-гуыргæнгæ та рауагъта Цалх йæхи Сосланыл. Болат Сослан дæр та йæм йæ риу ныддардта. Ныццæлхъ та йæ кодта. Цырд æм фæлæууыд Сослан дæр æмæ ныр фæстæмæ асхъиуа, зæгъгæ, афтæ йæм фæлæбурдта æмæ йæ болат къухтæй рацахста. Йæ быны йæ ракодта æмæ йын йæ фæрчытæй дыууæ æрбасаста. Ныллæгъзтæ йын кодта Балсæджы Цалх: «Мæ уд мын ма аскъуын, Сослан, æмæ мæхи «Сосланы Цалх» хондзынæн ардыгæй фæстæмæ». Хуыцауæй йын ард бахордта. Баууæндыд ыл Сослан æмæ йæ суагъта. Цалхыл сæ хæдзармæ цæугæйæ йыл Нарты фыдбылызы Сырдон амбæлд æмæ йæм дзуры:– Дæ фæндаг раст, Балсæджы Цалх!– Сосланы Цалх мæ хон, Балсæджы Цалх мæ ма хон, æндæра мæ Сослан амардзæн.– Гъе, фесæфай, Балсæджы Цалх! Дæ бирæ тых цæуыл фесæфт? Де стыр кад цæуыл фесæфт? – зæгъы йын Сырдон.– Ма дзур, Сырдон, ардхор лæг дæн! – загъта Балсæджы Цалх.– Дæ кæстæр æнгуылдзæй туг рауадз, уымæй дæ ард ссæудзæн, Сосланæн йæ адзал дæуæй у. Куырдалæгонмæ ссу æмæ йын болат фæрчытæ саразын кæн. Стæй æрцу æмæ Сосланæн йæ уæрджытыл атул, хуысгæ куыд кæна, афтæмæй, – зæгъы йын Сырдон.Фæсасти Балсæджы Цалх Сырдоны ныхæстæй. Æмæ йын куыд бацамыдта, афтæ бакодта. Раздæр уал ын Сосланы уым æнхъæлæй мусонджы хуысгæйæ йæ дыууадæс æмбал цуанонæн сæ зæнгтæ ахауын ласта. Сослан æй фæсте расырдта. Быдырты йæ расур-басур систа æмæ йын йæ бауромынæн быдыр, хæхтæ, бæлæстæ æмæ æндæр зайæгойтæ куыд æххуыс кæнынц, ахæм арфæтæ сын кæны. Фæстагмæ йæм æхсæры къутæрæй хуымæллæг йæ бæндæнтæ æруагъта, Балсæджы Цалхыл стыхстысты æмæ йæ ныуурæдтой. Сослан æй иу æхст бакодта фатæй æмæ йын йæ иу фарк ныппырх кодта, дыккаг æхстæй дыккаг фарк дæр ныппырх ис. Стæй фелвæста йæ цирхъ, æркъуыхтæ кæнон Балсæджы Цалхы, зæгъгæ, куыд загъта, афтæ та йын уый ныллæгъзтæ кодта.«Хорз, – загъта Сослан, – дæ бинонтæй мын дыууадæсы амар (йæ цуанон æмбæлттæй йын цал амардта, уал), æмæ дæ удæгасæй уадзын». Ард ын бахæрын кодта æмæ та йæ ауагъта. Сырдон дæр та хабар базыдта æмæ Балсæджы Цалхыл фæндагыл æртæ хатты фæдвæливæнæн фембæлы зæронд лæджы, зæронд усы æмæ лæппуйы хуызы. Æртæ хатты дæр æй ардауы Сосланыл, амоны йын, дæ ард, цæмæй ма фехалай, уый тыххæй дæ бинонтæн дыууадæсæн кæмæн йæ къахы ныхтæ ракæн, кæмæн – йæ къухы ныхтæ, зæгъгæ. Уæддæр нæ разы кодта Балсæджы Цалх. Фæлæ йыл æргомæй йе 'взаг куы суагъта Нарты фыдбылыз Сырдон, уæд та Куырдалæгонмæ ацыд æмæ та йæ саст фæрчытæ сыгъдæг болатæй саразын кодта. Стæй Сосланыл, Зилахары гуыбыныл сырдмæ куы фæцæйхъуызыд, уæд сусæгæй йæхи рауагъта æмæ йын йæ уæрджытæ сæ тæккæ сæртыл атæхын кодта. Йæхæдæг сфардæг уæларвмæ. Уырдыгæй йæ лæгæй-лæгмæ хæстмæ Хызы быдырмæ æрхуыдта Сосланы хæрæфырт. Уый рагацау Куырдалæгонæн æфсæйнагæй стыр мæцъис саразын кодта æмæ йын уымæй йæ фæрчытæ ныххырхта.Балсæджы Цалх фæтарсти, йæхи ацц фестын кодта æмæ фæтæхы. Лæппу та йæхи хъæрццыгъа фестын кодта æмæ йæ фæсуры. Стæй та цъæнутджын фæтæны амбæхсы. Лæппу йæ къухты цæхæрæй фæтæн æмсыгъд скодта. Цалх йæхи хъæддаг карк фестын кодта æмæ стахт. Лæппу дæр та цæргæс фестад æмæ йæ фæсуры. Балсæджы Цалх куы суынгæг ис, уæд Нарты хъæумæ батахт æмæ къулбадæг усы хæдзары смидæг. Лæппу йæхи лæг фестын кодта æмæ йæ фæдыл усмæ бацыд. Бартхъирæн æм кодта æмæ йын уый бацамыдта, Балсæджы Цалх уæлмæрды нæуæгдæр цы мард ис, уый ингæнмæ кæй ныххызтис. Лæппу йæ ракъахта, ингæнæй йæ фелвæста æмæ йæ Сосланы ингæнмæ бахаста æмæ дзуры йæ хъæлæсы дзаг:– Сослан, Балсæджы Цалх дын мæрдты фæлдыст фæуæд, дондзау æмæ дын лæггадгæнæгæй фæхæтæд, уæлæуыл та дын цырт уыдзæн!Йæ цирхъ фелвæста лæппу, Балсæджы Цалхæн йæ сæрастæу ныххырхта æмæ йæ йæ астæуыл æрфаста: йæ иу æрдæг ын Сосланы ингæнæн йæ нывæрзæн ныссагъта, йæ иннæ та – йæ дæлфæдтæм.
Словарь по этнографии и мифологии осетин. 2014.
